Details

Autor(en) / Beteiligte

• Oktay Çerezci,Jale Özlem
• Tükel,Uşun

Titel

Göktürk Devri küpeleri (VI-IX. yüzyıllar)

Ist Teil von

• Sanat Tarihi Yıllığı, 2014-01, Vol.2014 (26), p.43-67

Ort / Verlag

İstanbul Üniversitesi Yayınları

Erscheinungsjahr

2014

Quelle

EZB Electronic Journals Library

Beschreibungen/Notizen

• Göktürk Devri’nde takı olarak en çok küpelerle karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte sözü edilen küpelerin detaylı çalışmasına ihtiyaç vardır. Bu nedenden dolayı Göktürk Devri takıları içinde ayrıcalıklı yere sahip küpelerin süsleme, form özelliklerine değinilerek tanıtılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede sadece arkeolojik malzeme olarak ele geçen küpelere değinilmemiş ama aynı zamanda taş heykeller, duvar resimleri, vb.nde tasvir edilen figürlerin küpelerine karşılaştırmalı olarak yaklaşılmıştır. Göktürk Devri’nde küpe takma, gerek kadınlar gerekse erkekler arasında oldukça yaygın bir gelenektir. Bunu, sadece mezarlarda arkeolojik malzeme olarak ele geçen küpelerden değil ama aynı zamanda taş heykeller, duvar resimlerinde, vb.de, özellikle savaşçı erkeklerin tasvirinde karşılaştığımız örnekler desteklemektedir. Bu küpeler halka form dışında çoğunlukla küre ya da damla şeklinde pandantiflere sahip biçimde karşımıza çıkmaktadırlar. Konumuzu oluşturan Göktürk Devri küpelerinin çalışılmasındaki amaç, Moğolistan, Hakasya, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Minusinsk Havzası ve Altaylar başta olmak üzere Göktürk Devrinde oldukça geniş bir coğrafyada görülen bu küpelerin düşüncemize göre Göktürk sanatı için önemli bir zincir halkasını oluşturmasıdır. Göktürk Devri küpeleri incelenirken bir takım gruplandırma ve sınıflandırma yapılmıştır. Bir takım araştırmacılar küpeleri şu şekilde iki gruba ayırmıştır: imitasyon boncuklu ve boncuksuz. Bazı araştırmacılar ise ana grup olarak küpelerin üretildiği madeni temel almışlardır. Bizim yaptığımız gruplandırmada; küpenin formu ve pandantifi göz önüne alınmıştır, tip ise pandantifinin ve boncuğun özelliklerine göre ayrılmıştır. Bu bağlamda yedi grup ve on bir tip tespit edilmiştir. Gruplandırma kısaca şu şekildedir: Grup I. Uzun Pandantifli Küpe; Grup II. Kısa Pandantifli Küpeler; Grup III. Sadece telin daire formunda kıvrılması ile oluşturulmuş küpeler; Grup IV. Pandantifsiz Küpeler (Pandantifi Kayıp Küpeler); Grup V. Lir Görünümlü Küpeler; Grup VI. Figürlü Küpeler; Grup VII. “S” Görünümlü Küpeler. Bu noktada değinmekte fayda vardır ki; çalışmamızı daha iyi ifade etmek için tablo ve fotoğraf gibi görsel malzemelere yer verilmiştir. Göktürkler’e ait küpeler altın, gümüş ve tunçtan üretilmiştir. Son yıllarda yapılan araştırmalar sayesinde Ortaçağ’da küpelerin bir kısmının bakırçinko alaşımı ve kalayın karıştırılmasıyla meydana getirildiğini belirtmek mümkündür. Kadınlara ait mezarlarda daha çok gümüş ve tunçtan yapılmış küpelere rastlanmaktadır. Bunlar genellikle döküm tekniğinde üretilmişlerdir, uçlarından çoğu zaman yuvarlak bir pandantif sallanmaktadır; bazen de uçlarında cam hamurundan yapılmış süsler görmek mümkündür. Kadın mezarlarından ele geçen küpeler genellikle çift olarak bulunmuştur. Bununla birlikte bazen küpe çiftleri farklılık göstermektedir, örneğin bunlardan biri çubuk-pandantifli ve zarif olabilirken diğeri pandantifsiz olarak karşımıza çıkmaktadır. Erkek mezarlarından elde edilen küpeler, aşağıda değineceğimiz üzere, çoğunlukla Göktürk Devri taş heykellerde ve duvar resimlerinde tasvir edilen küpe formlarına benzemektedir; genelde bunların uçlarından yuvarlak bir pandantif sallanmaktadır. Dikkati çeken bir nokta Göktürk Devri’ne ait in-situ olarak bulanan takıların, sadece tek amaçlı yani süslenme için kullanılmamış olması, bir takım sembolik anlamlar taşımalarıdır. Göktürk erkekleri tarafından da kullanılan küpeler sosyal statünün sembolüdür; savaşçı erkekler tarafından takılanlar cesaret ve yiğitlik kavramları ile birlikte düşünülmelidirler.